بانکداری از قرن‌ها پیش سنگ بنای رشد و توسعه اقتصادی بوده است. انواع بانکداری (از بانکهای سنتی در بین‌النهرین گرفته تا موسسات مالی امروزی)، نقش حیاتی در تسهیل تجارت و سرمایهگذاری در سراسر جهان داشته‌اند.
امروزه صنعت بانکداری بیش از هر زمان دیگری به بلوغ رسیده و انواع بانکها در خدمت نیازها و بازارهای مختلف هستند. به عنوان مثال در ایران انواع مختلفی بانک وجود دارد: بانکهای دولتی، خصوصی و تخصصی. به طور مشابه، در سراسر جهان، بانکهای تجاری، بانکهای سرمایهگذاری، خرده فروشی و غیره نیز وجود دارند.
درک انواع مختلف بانکداری برای هر کسی که در دنیای پیچیده مالی و اقتصادی پای گذاشته، بسیار مهم است. با فینوتک همراه باشید تا به بررسی انواع بانکداری در ایران و جهان بپردازیم.
بررسی انواع بانکداری در جهان
همان طور که اشاره کردیم، بانکداری یکی از حیاتی‌ترین صنایعی است که ستون هر اقتصادی را تشکیل می‌دهد. پیش از آنکه وارد جزئیات شویم؛ باید بدانید که بانکداری در جهان و ایران به ۲ دسته کلی تقسیم میشود:
- بانکداری سنتی: همان شکل اولیه بانکداری که با حضور در شعب بانکی خدماتی به افراد و کسبوکارها ارائه میشود.
- بانکداری نوین: این نوع بانکداری به ۲ دسته «بانکداری الکترونیک» و «بانکداری باز» تقسیم میشود.
با ظهور بانکداری الکترونیک، ابزارهایی مانند موبایل بانک، انجام امور بانکی با تلفن ثابت، دستگاه‌های خودپرداز (ATM)، دستگاه‌های POS و انواع تکنولوژی‌های نوینی که فرد را از مراجعه حضوری به بانکها بی‌نیاز می‌کند، بوجود آمد.
بانکداری باز نسل جدید بانکداری است که بخشی از دیتای بانک را آزادانه در اختیار کسبوکارها قرار می‌دهد. بانکداری باز در دنیا در حال توسعه است و تجربه جدیدی را برای کسبوکارها و افراد ایجاد کرده است. واریز خودکار حق عضویت سایت‌های مختلف، پرداخت خودکار اقساط وام، استعلام‌گیری‌های مختلف که تا پیش از این در بانک و فقط حضوری انجام می‌شد، نمونه‌هایی از کاربرد بانکداری باز است.
بانکداری باز در ایران هنوز راه طولانی‌ای در پیش دارد. با این حال شرکت‌های مختلفی هستند که با وجود این محدودیت‌ها، خدمات مختلفی را ارائه میدهند.
بانکداری جهانی طیف گسترده‌ای از خدمات مالی را به افراد، موسسات و دولت‌ها ارائه می‌دهد. علاوه‌‌بر این ۲ دسته کلی، می‌توان انواع بانکداری را براساس نوع خدمت‌دهی بانکها به این ۷ دسته تقسیم کرد:
۱. بانکداری خرد
بانکداری خرد به بانکداری مصرفی یا بانکداری شخصی نیز معروف است. بانکهای خرد محصولات و خدمات مالی را مستقیما به مصرف‌کننده ارائه میدهند. این موارد شامل حسابهای چک و پس‌انداز، کارت‌‌های اعتباری، وام‌‌ها، وام مسکن و سایر محصولات مالی است.
- هدف اولیه بانکداری خرد، ارائه خدمات بانکی روزمره به افراد و مشاغل کوچک است. خدمات ارائه‌شده توسط بانکهای خرد راحت و در دسترس هستند و به‌طور کلی، برای رفع نیازهای عموم طراحی شده‌اند.
۲. بانکداری تجاری
بانکداری تجاری بر ارائه خدمات مالی به مشاغل، شرکتها و موسسات متمرکز است. خدمات ارائه‌شده توسط بانکهای تجاری شامل وام‌های تجاری، تامین مالی کسبوکارها، مدیریت پول نقد و سایر محصولات مالی است.
- هدف اولیه بانکداری تجاری، تسهیل راه‌اندازی کسبوکارها با تامین منابع مالی و خدمات مالی لازم است. بانکهای تجاری با حمایت از کسبوکارها با سرمایه مورد نیاز برای رشد و گسترش، نقش حیاتی در اقتصاد دارند.
۳. بانکداری سرمایهگذاری
بانکداری سرمایهگذاری بر ارائه خدمات مالی به شرکتها و دولت‌ها متمرکز است. خدمات ارائه شده توسط بانکهای سرمایهگذاری شامل پذیره‌نویسی، ادغام و تملک، تامین مالی اهرمی و مدیریت دارایی است.
- هدف اولیه بانکداری سرمایهگذاری، کمک به شرکتها و دولت‌ها برای افزایش سرمایه از طریق انتشار سهام و اوراق قرضه است. بانکهای سرمایهگذاری همچنین در مورد ادغام، مشاوره‌های لازم را ارائه میدهند که به شرکتها در گسترش و رشدشان کمک می‌کند.
۴. بانکداری خصوصی
بانکداری خصوصی یک سرویس بانکی تخصصی است که به افراد و خانواده‌ها با ارزش خالص، خدماتی را ارائه می‌دهد. خدمات ارائه شده توسط بانکهای خصوصی شامل مدیریت سرمایه، برنامه‌ریزی مالیاتی، برنامه‌ریزی املاک و مشاوره سرمایهگذاری است.
- هدف اصلی بانکداری خصوصی، ارائه خدمات مالی شخصی به مشتریان است که معمولا درصد بالایی از آنها در قشر مرفه جامعه قرار می‌گیرند. بانکهای خصوصی راه‌حل‌های مالی سفارشی‌سازی شده‌‌ای را ارائه میکنند که متناسب با نیازها و اهداف خاص یک فرد است.
۵. بانکداری خبرنگاری
بانکداری خبرنگاری نوعی از خدمات بانکی است که در آن یک بانک با بانک دیگر برای ارائه خدمات مالی به مشتریان همکاری می‌کند. بانکهای خبرنگار معمولا به‌عنوان واسطه بین بانکهای کوچک و بانکهای بزرگ بین‌المللی عمل میکنند.
- هدف اولیه بانکداری خبرنگاری، فراهم کردن دسترسی به خدمات مالی در مناطقی است که خدمات بانکداری سنتی در دسترس نیست. بانکهای خبرنگار با فراهم کردن دسترسی به سیستم‌های پرداخت جهانی و سایر خدمات مالی، به بانکهای کوچک کمک میکنند.
۶. بانکداری اسلامی
بانکداری اسلامی نوعی خدمات بانکی است که از اصول شریعت اسلامی پیروی می‌کند. خدمات ارائه‌شده توسط بانکهای اسلامی شامل حساب سپرده، تامین مالی و محصولات سرمایهگذاری است.
- هدف اولیه بانکداری اسلامی، ارائه خدمات مالی منطبق با قوانین اسلامی است. بانکداری اسلامی بر اساس اصول تقسیم سود و زیان عمل می‌کند، به این معنی که ریسک‌ها و پاداش‌های سرمایهگذاری بین بانک و مشتری تقسیم میشود.
۷. بانکداری مرکزی
بانکداری مرکزی نوعی خدمات بانکی است که توسط بانک مرکزی ارائه میشود. بانکهای مرکزی مسئول مدیریت سیاست پولی یک کشور، تنظیم عرضه پول و کنترل نرخ بهره هستند.
- هدف اصلی بانک مرکزی، حفظ ثبات قیمت‌ها، ارتقاء رشد اقتصادی و تضمین ثبات مالی است. بانکهای مرکزی نیز با ارائه خدمات مالی مانند مدیریت ذخایر ارزی و ارائه وام، نقش حیاتی در حمایت از دولت‌های ملی ایفا میکنند.
انواع بانکداری رایج در ایران:
نظام بانکی ایران به دو دسته اصلی تقسیم میشود: بانکهای دولتی و بانکهای بخش خصوصی.
۱) بانکهای دولتی:
بانکهای دولتی در ایران توسط دولت کنترل می‌‌شوند و به بخش‌‌های خاصی از اقتصاد خدمات میدهند. این بانکها عبارتند از:
- بانک ملی ایران: بانک ملی ایران به‌عنوان قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بانک ایران شناخته میشود که در سراسر کشور شعبه دارد. هدف اصلی بانک ملی ارائه خدمات بانکی برای دولت است.
- بانک سپه: بانک سپه دومین بانک بزرگ ایران است. تمرکز اصلی این بانک بر تامین مالی پروژه‌های بزرگ و ارائه خدمات مالی تجاری است.
- بانک کشاورزی: این بانک در سال ۱۳۳۲ تاسیس شد. تمرکز اصلی این بانک در وهله اول، ارائه خدمات به کشاورزان و مشاغل کشاورزی بود؛ اما در حال حاضر مانند دیگر بانکهای دولتی در زمینه‌های مختلف فعالیت دارد.
- بانک توسعه صادرات ایران: این بانک به منظور کمک به تامین مالی و سایر خدمات به مشاغل فعال در زمینه صادرات تاسیس شد.
- پست بانک ایران: پست بانک ایران یک بانک دولتی است که در سال ۱۳۸۵ تاسیس شده و بر ارائه خدمات اولیه بانکی به افراد متمرکز است.
۲)بانکهای بخش خصوصی:
بانکهای بخش خصوصی در ایران به جای دولت یا نهادهای دولتی متعلق به سهامداران خصوصی هستند. این بانکها خدمات مشابهی را به بانکهای تجاری ارائه میدهند، اما با نرخ‌های بهره و کارمزد متفاوت. برخی از بانکهای مهم بخش خصوصی عبارتند از:
- بانک تجارت: بانک تجارت یکی از بزرگ‌ترین بانکهای بخش خصوصی در ایران است که طیف وسیعی از خدمات بانکی از جمله بانکداری خرد و شرکتی را ارائه می دهد.
- بانک پارسیان: بانک پارسیان نیز مانند بانک تجارت، خدمات بانکی خرد و شرکتی را به مشتریان خود ارائه می‌دهد.
- بانک سامان: بانک سامان یک بانک خصوصی است که در سال ۱۳۸۱ تاسیس شده و خدمات مشابه دو بانک ذکر شده را تا به امروز ارائه می‌دهد.
- بانک پاسارگاد: بانک پاسارگاد اولین بانک بخش خصوصی ایرانی است که پس از انقلاب اسلامی تاسیس شد.
- بانک سرمایه: بانک سرمایه یک بانک خصوصی است که در درجه اول بر تامین مالی پروژه‌های بزرگ تمرکز دارد.
بانکهای تعاونی:
بانکهای تعاونی در ایران تحت مالکیت و اداره اعضای آن هستند که معمولا افراد یا گروه‌هایی با منافع مشترک‌اند. این بانکها خدمات بانکی از جمله حسابهای پس‌انداز، وام و محصولات بیمه را ارائه میدهند. بزرگ‌ترین بانک تعاونی ایران، بانک توسعه تعاون است.
بانکهای سرمایهگذاری:
بانکهای سرمایهگذاری در ایران در ارائه خدمات مشاوره مالی، پذیره‌نویسی عرضه اوراق بهادار و تسهیل ادغام و تملک شرکتها تخصص دارند. این بانکها خدمات بانکی سنتی مانند حساب سپرده یا وام را ارائه نمی‌دهند.
برخی از بانکهای سرمایهگذاری فعال در ایران عبارتند از: اوراق بهادار مفید، بانک سرمایهگذاری امین و گروه آگاه.
بانکداری اسلامی؛ سبک بانکداری در ایران:
ایران مدعی آن است که دارای سیستم بانکی منحصر به فردی است که با رعایت موازین اسلامی عمل می‌کند. در بانکداری اسلامی، معاملات مبتنی بر بهره ممنوع است و در عوض، بانکها از طریق ترتیبات تقسیم سود و زیان (PLS) تامین مالی میکنند. برخی از مهم‌ترین بانکها که مدعی ارائه محصولات و خدمات مالی منطبق با بانکداری اسلامی است عبارتند از:
- بانک صنعت و معدن
- بانک ملی ایران
- بانک ملت
- بانک تجارت
- بانک کارآفرین
معرفی انواع بانکداری در ایران
طبق ماده ۸ پیش‌نویس قانون بانکداری، در حال حاضر بانکداری در ایران در این ۵ دسته تعریف میشود:
- شعبه بانک خارجی
- تعاونی اعتبار
- بانک منطقه‌ای
- بانک تخصصی
- بانک تجاری
انواع مدل‌های تجاری و تاثیر آنها در سیستم بانکداری ایران و جهان
در دنیای مالی، مدل‌های تجاری نقش مهمی در تعیین موفقیت یا شکست موسسات مالی دارند. نوع مدل تجاری اتخاذ شده توسط یک بانک می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر کل سیستم بانکی، چه مثبت و چه منفی داشته باشد. انواع مختلفی از مدل‌های تجاری در صنعت بانکداری وجود دارد که هر کدام دارای ویژگی‌ها و مفاهیم منحصر به فرد خود هستند.
الف) مدل تجاری بانکداری سنتی
اولین نوع مدل تجاری، مدل بانکداری سنتی است. این مدل شامل بانکهایی می شود که سپرده‌‌های مشتریان را می‌پذیرند و سپس از آن وجوه برای وام دادن به مشتریان دیگر، به عنوان مبلغ وام استفاده میکنند. در این مدل، بانکها با دریافت سود وام‌هایی که صادر میکنند، درآمد ایجاد میکنند. مدل بانکداری سنتی قرن‌ها مورد استفاده بوده و همچنان در زندگی امروزی نیز رواج دارد. این مدل به دلیل ثبات و مشخصات کم ریسک خود شناخته شده است، که آن را به یک انتخاب محبوب برای سرمایه‌گذاران محافظه‌کار تبدیل می‌کند.
ب) مدل تجاری بانکداری سرمایه گذاری
نوع دوم مدل تجاری، مدل بانکداری سرمایهگذاری است. این مدل شامل بانکهایی است که در فعالیت‌هایی مانند پذیره‌نویسی اوراق بهادار، معاملات سهام و ارائه خدمات مشاوره‌ای به مشتریان شرکت میکنند. بانکهای سرمایهگذاری عمدتا از طریق کارمزدی که برای این خدمات دریافت میکنند، درآمد ایجاد میکنند. مدل بانکداری سرمایهگذاری پیچیده‌تر از مدل بانکداری سنتی است و بانکها را در معرض ریسک‌های بالاتری قرار می‌دهد. با این حال، پتانسیل بازدهی بالاتر را نیز با خود به همراه دارد.
ج) مدل تجاری فینتک
نوع سوم مدل تجاری، مدل فینتک است. شرکت‌های فین تک از فناوری برای ارائه خدمات مالی و محصولاتی استفاده میکنند که کارآمدتر، راحت‌تر و در دسترس‌تر از خدمات بانکداری سنتی هستند. این شرکتها معمولا در زمینه‌هایی مانند وام‌دهی همتا به همتا، پرداخت‌های موبایلی و خدمات مشاوره روبو تخصص دارند.
شرکت‌های فینتک از طریق هزینه‌هایی که برای خدماتشان دریافت میکنند، درآمد کسب میکنند. وجه منفی مدل تجاری فینتک این است که با ارائه راه‌حل‌های نوآورانه که نیازهای متغیر مصرف‌کنندگان را برآورده می‌کند، تا حدی اختلال را در سیستم بانکداری سنتی به وجود می‌آورد.
تاثیر این مدل‌های تجاری را می‌توان در تغییر چشم‌انداز بانکداری مشاهده کرد. بانکهای سنتی با رقابت فزاینده‌ای از سوی استارتاپ‌های فینتک مواجه هستند که خدمات مالی راحت‌تر و در دسترس‌تری را ارائه میکنند. بانکهای سرمایهگذاری برای انطباق با مقررات جدید و شرایط بازار که باعث کاهش سودآوری شده است، در تلاش هستند. شرکت‌های فین تک سیستم بانکداری سنتی را مختل کرده و کارکنان مستقر در این مدل تجاری را مجبور به نوآوری و تکامل میکنند!
ضروری است که بانکها قبل از تصمیم گیری در مورد استفاده از هر مدل، مزایا و معایب آن را به دقت در نظر بگیرند.
بانکهای موفق باید هنگام انتخاب مدل تجاری بین ثبات، نوآوری و سودآوری تعادل ایجاد کنند.
سخن پایانی در باب انواع بانکداری
سیستم‌های بانکی در سراسر جهان از نظر انواع و مدل‌های تجاری متفاوت هستند. در ایران، نظام بانکی عمدتا تحت سلطه بانکهای دولتی است، در حالیکه در کشورهای دیگر، بانکهای خصوصی و تجاری بیشتر هستند. بانکداری اسلامی نیز در سال‌های اخیر محبوبیت پیدا کرده است و رویکردی جایگزین برای شیوه‌های بانکداری سنتی ارائه می‌دهد.
چه بانکداری خرد، بانکداری سرمایهگذاری یا بانکداری شرکتی مد نظر باشد، باید دانست که هر نوع بانک نیازها و الزامات خاصی از بازار را برآورده می‌کند. به بیانی دیگر، با وجود تفاوت‌ها، هدف یکسان است. ارائه خدمات مالی و حمایت از رشد اقتصادی.
صرف نظر از نوع بانک یا مدل تجاری، صنعت بانکداری نقش مهمی در تسهیل معاملات و حمایت از نیازهای مالی افراد و کسبوکارها دارد.
